tijd en kalenders
- door Beatrice Boucher
Elke kalender is gebaseerd op astronomische observaties. Een maand is bijvoorbeeld de duur van één maancyclus, oftewel de tijd die wordt gemeten tussen twee nieuwe manen. Een jaar is gebaseerd op een tropisch jaar, oftewel de tussen liggende tijd die wordt gemeten vanaf het moment dat de zon het lentepunt passeert en het volgende moment dat dit weer gebeurt. Een kalender kan dus verschillende kenmerken hebben al naar gelang welk astronomisch fenomeen wordt geobserveerd. Het begrijp 'Tijd' is dus onlosmakkelijk verbonden met de astronomie.
Onze tegenwoordige kalender, de Gregoriaanse, is een zonkalender, net als de Juliaanse en de Koptische. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld de islamitische kalender die een maankalender is. Een van de eerste kalenders was waarschijnlijk een gekerfd bot van 13.000 jaar oud. Het begrip van tijd zal toen niet veel meer zijn geweest dan de ervaring van de ritmische bewegingen van de natuur zoals de seizoenen en de grillige bewegingen van de maan aan de hemel.
Tweeduizend jaar v. Chr. hadden de Sumeriërs en de Egyptenaren echter al een wetmatig systeem ontwikkeld. Zij verdeelden een solair jaar in 360 dagen en dit weer in eenheden van 6 x 60. Niemand weet precies waarom ze deze eenheden hadden gebruikt, maar men mag aannemen dat dit om religieuze redenen was. In de loop van de daaropvolgende eeuwen zullen andere volkeren manieren bedenken om de tijd vast te leggen voor hun eigen religieuze feesten. Alleen was het meten van de tijd geen eenvoudige zaak, want men heeft immers een vast punt nodig, een constante factor, en in een bewegend heelal bestaat zo'n punt niet.
Inmiddels weten we dat iedere kalender, ook de onze, bijstellingen nodig heeft. Hoewel men altijd naar vaste punten heeft gezocht, zorgde tegelijkertijd dit uiiteraard voor grote problemen om langdurige werkbare kalenders te maken. De specialisten die zich daarmee bezighielden, priesters, wiskundigen en astronomen, stonden hoog in aanzien. Hun taak was van levensbelang voor stad en volk want hun berekeningen waren bedoeld om te zorgen voor een geordend bestaan; ze waren zo medeverantwoordelijk voor de bestendiging van de macht van de heerser en voor gunstige oogsten voor het land.
Deze deskundigen bestuurdeerden in de kosmos de cyclische aard van de tijd. De orde en de wetten van een stad of land weerspiegelden, zo voelde men, de orde van die zelfde kosmos.
De Egyptische kalender
De Egyptenaren waren de eersten die de zon als maatstaf gebruikten voor het vaststellen van hun kalender, en dit al in 4236 V. Chr. Herodotus, een van de eerste geschiedschrijvers (485-425 V. Chr) schreef dat de Egyptenaren 'de eersten waren geweest die ontdekten dat het jaar 360 dagen telde waaraan ze 5 extra dagen toevoegden. Ze hadden dit van de sterren geleerd'. De vijf extra dagen waren volgens hen door Thoth, de Egyptische boodschapper van de Goden, geschonken en werden de verjaardagen van Osiris, Isis, Horus, Nephtys en Set.
Later zouden de Egyptenaren waarnemen dat het rijzen van Sirius steeds 4 dagen verschoof, en dat het jaar daarom 365 en 1/4 telde. Ze namen de conjunctie van de Zon met Sirius om de lengte van het jaar te meten, verdeelden het jaar in 12 maanden die ieder onder de heerschappij van een bepaalde god viel. De maanden werden in 30 dagen of 3 decades verdeeld en de dagen, die met zonsopkomst begonnen, werden in 24 uren van ongelijke lengtes verdeeld, afhankelijk van de beweging van de Zon.
De Babylonische (Chaldeese) kalender
De Babyloniërs verfijnde het Sumerische systeem en verdeelden de dagen in 24 uren. Astronomen noteerden de bewegingen van de sterren en verdeelden de zodiak in 12 gelijke delen. Zij zijn het ook die de minuten en uren bedacht hebben. Ze verdeelden de maanden in 4 weken van 7 dagen. Iedere dag werd gewijd aan een planeet, en de namen van onze dagen dragen nog steeds die herinnering. Zo is maandag de dag van de maan, dinsdag van mars, woensdag van mercurius, donderdag van jupiter, vrijdag van venus, zaterdag van saturnus en de zondag van de zon.
Desalniettemin liet deze kalender, net als alle andere kalenders, ook verschuivingen zien t.o.v. de seizoenen in de loop van de tijd. Om dit euvel op te lossen introduceerden de Chaldeeërs extra maanden om de zes jaar én nog één wanneer het nodig was.
- over de Babylonische kalender
De Chinese kalender
De Chinezen hebben in eerste instantie een jaar gekend dat gebaseerd was op de 12 Maan-maanden. Net als bij alle andere volkeren (behalve bij de Maya's) werd het na verloop van tijd nodig enige aanpassingen aan de kalender te brengen. Deze zijn vrij complex geweest maar er is een duidelijke analogie met de methode die we de 'Regel van Meton' noemen (zie Griekse kalender).
Willem Venerius (tijdschrift Spica) schrijft zelfs: 'Als er dan al een claim op de uitvinding (regel van Meton) gedaan zou mogen worden, maken de Chinese geleerden een goede kans, want al in de zevende eeuw voor het begin van onze jaartelling konden zij zons- maansverduisteringen berekenen en voorspellen en ver voordien hadden zij de Meton-Cyclus al ontdekt. In 2254 voor Chr. gaf de regerende Chinese keizer zijn astronomen al opdracht onder andere schrikkelmaanden te gebruiken om de maan-zonnekalender te vereffenen. Er wordt bericht, dat twee astronomen van die tijd, Hi en Ho, toen de regel van de schrikkelmaanden ontwikkelden. Dezelfde cyclus werd ook in Babylon in 528 voor Chr. in gebruik genomen.'
Bijvoorbeeld: de eerste maand van het Chinese jaar is die waarin de Zon in het teken Vissen komt; de dag begint om middernacht en wordt verder verdeeld in 12 gelijke delen.
Dit systeem bleef lang in gebruik onder het volk, maar de elite kende het zonnejaar van 365¼. Omdat de keizer het volk niet wilde storen, besloot hij deze kalender niet openbaar te maken. Pas in 1949 werd de Gregoriaanse kalender ingevoerd door China.
De Hindoe kalender
De Hindoe kalender (cq kalenders) is in gebruik sinds de tijd van de Rig Veda (1200-1000 v. Chr), de oudste uit de vier Vedische sanskriet teksten van de heilige godsdienstige hindoegeschriften. De geschiedenis van deze kalender is complex en hij zit ook vrij ingewikkeld in elkaar.
Vrij vroeg hebben de Hindoe leiders een kalender gebruikt gebaseerd op de Zon. Zo kon het siderische jaar berekend worden: 365 dagen en 6 uren. Hun verdeling in tijdperken is voor Westerse begrippen erg geheimzinnig. De wereldcycli worden verdeeld in grote periode van ongelijke lengte:
- het gouden tijdperk: Kritayuga 1 728 000 jaar
- het zilveren tijdperk: Tretayuga 1 296 000 jaar
- het bronzen tijdperk: Dvaparayuga 864 000 jaar
- het ijzeren tijdperk: Kaliyuga 432 000 jaar
Verder wordt ieder jaar in drie periodes verdeeld.
De Panchanga is één van de kalenders die in gebruik is in India en Zuidoost Azië. Hij wordt gebruikt door Hindoes over de gehele wereld voor het bepalen van religieuze feesdagen, het berekenen van gunstige tijden en dagen voor het uitvoeren van verschillende rituelen. Hij is ook van belang voor de praktijk van de Vedische astrologie.
De Joodse kalender
Het Hebreeuwse volk gebruikte al een kalender voordat het naar Egypte vertrok en kende de zodiak. Het tellen van de jaren begon met de mythische datum die de creatie van de wereld voorstelt; volgens de Bijbelse genealogie: de eerste Tisri van het jaar 1. Omgerekend naar onze kalender: 7 oktober 3760 v.Chr.. De week telde 7 dagen en begon op vrijdagavond met de Sabbat, een rustdag.
Omdat er geen twee achtereenvolgende feestdagen mochten zijn, was het nodig bepaalde wijzigingen aan de kalender te brengen. Deze maakten op den duur de chronologie en de planning niet eenvoudig. In de 4e eeuw werd de metonische cyclus gekozen voor het vaststellen van de kalender. De metonische cyclus telt 19 jaren en 253 manen, een maand duurt 29 a 30 dagen. Het jaar duurt gemiddeld 365 dagen. Deze kalender wordt gebruikt in Israël en door alle Joden over de gehele wereld als religieuze kalender. De huidige cyclus begon met de eerste Tisri van het jaar 5739.
De Griekse kalender
In het oude Griekenland waren er verschillende kalenders in gebruik, elk startend op een ander moment. De bekendste is wel de 'Atheense kalender' hoewel het beter is om te spreken van verschillende kalenders die gelijktijdig werden gebruik in Athene. Zover we nu weten waren het er vijf; elk opgesteld voor een bepaald doel. Deze kalenders liepen ruwweg van midzomer tot midzomer en de dagen van zonsopgang tot zonsopgang.
Een van deze kalenders bestond niet uit weken maar uit 3 decades en 10 maanden, maar er was ook één maand die 29 dagen telde en dan bestond de eerste decade uit 9 dagen. Er was een agrarische kalender gebaseerd op de seizoenen, de maancyclus en de opkomst van bepaalde sterren, én een zon-maan kalender die 12 maanden telde (354 dagen en 8 uren) welke correcties nodig had. In deze laatste kalender ligt het probleem in de afstemming tussen de twaalf omlopen van de maan af te stemmen met de seizoenen van de zonnekalender.
De Griekse wiskundige en astronoom Meton vond een oplossing voor dit probleem en paste het toe op de Atheense kalender. Het idee is gebaseerd op het feite dat binnen een cyclus van 19 jaar de maanfasen op bijna dezelfde data vallen. Deze 19 jaarcyclus demonstreert de natuurlijke relatie tussen de maancycli en het zonnejaar en vooral dat om de zo vele jaren een extra dag toegevoegd moet worden (schrikkeldag). De eerste Metonische cyclus liep van de zomerwende van 432 voor Chr. tot de zomerwende van 413 voor Chr.
Deze cyclus kreeg de naam 'Metonische cyclus' maar we weten niet precies hoe Meton in 432 voor Chr. tot zijn regel kwam (zie verderop de Chinese kalender). Hoe dan ook deze regel werd later toegepast op verschillende kalenders buiten de Griekse op de Hebreeuwse en later de Christelijke kalenders, maar was al in gebruik in Babylonië.
De Keltische kalender
Lang voor de Romeinse veroveringen bestond al een Keltische kalender (Druidische kalender). De dagen begonnen met zonsondergang, en zo werd de tijd in nachten geteld. Een Keltische eeuw duurde 30 jaar en zijn eerste dag begon de 6e dag van de maan. Deze kalender is gebaseerd op de ritmes van Belenos (zon) en Belisama (maan) en bestaat uit 13 lunaties voor de planning van vier maanfestivals. Er bestaat slechts één exemplaar van deze Keltische kalender: 'le calendrier de Coligny'. Het zou het enige overblijfsel zijn van de druïdistische liturgie.
'Aucune interprétation calendaire celtique n’est ou ne sera valable si elle ne concorde pas avec les données fournies par le calendrier [de Coligny] ainsi qu’avec la phrase capitale par laquelle Pline nous informe que les Gaulois faisaient commencer leurs siècles, leurs années et leurs mois après le sixième jour de la lune. » « […] Toute explication qui contredirait les données calendaires insulaires [Le calendrier gaulois […] offre des correspondances de structure et de vocabulaire avec les témoignages irlandais, ce qui renforce l’impression d’unité doctrinale. La principale correspondance est celle du mot gaulois Samon et de l’irlandais Samain] et ne rendrait pas compte de leur décalage réel par rapport aux solstices et aux équinoxes, serait a priori à rejeter.' 'Les Druides' - prof. F. Le Roux et C.J. Guyonvarc’h (p. 252).
De oude Romeinse kalender
De Romeinse kalender start met de legendarische stichting van Rome in 753 v. Chr. Het jaar begon in maart en bestond uit 10 maanden van 29 en 30 dagen, om en om. De dagen werden verdeeld volgens een zeer aparte methode die bestond uit de terugtelling van de dagen vanaf drie kernmomenten: de ‘calendes' (die we tegenwoordig de eerste dag van de romeinse kalender noemen), dan de ‘ides' in het midden, en de ‘nones' die op de 9e dag vielen vóór de ides. De eerste dag van de maand viel samen met de verschijning van de eerste sikkel na nieuwe Maan. Vele namen die de Romeinen aan de maanden gaven zijn nog steeds in gebruik.
De tweede koning van Rome, Numa Pompilius, hervormde deze kalender. Hij verdeelde het jaar in twaalf maanmaanden en introduceerde schrikkelmaanden zodat het jaar met het zonnejaar samenviel. Hij schijnt de maand 'Januarus' te hebben gecreëerd en deze te hebben gewijd aan de god van het begin en het einde: Janus. Hij bleek ook de kalenderopstelling in gunstige en ongunstige dagen te hebben verdeeld om zo het Romeinse politieke leven te 'structureren'.
De Juliaanse kalender en andere hervormingen
Julius Caesar heeft op advies van een Egyptische astronoom (Sosigenes) en misschien ook onder invloed van Cleopatra, de oude ingewikkelde Romeinse kalender drastisch hervormd. Dit gebeurde in 45 v. Chr. Het jaar begon vervolgens iets na de Wintersolstitium en bestond uit 365 dagen waaraan iedere vier jaar een extra dag werd toegevoegd (het schrikkeljaar). Dit gedaan hebbende noemde Julius Caesar vervolgens de 7e maand naar zichzelf, ‘Julius', en gaf deze maand een extra dag (31 dus). Keizer Augustus noemde later de 8e maand naar zichzelf ‘Augustus' en ook die maand kreeg een dag extra. Daarom kreeg de maand februari uiteindelijk één dag minder.
Keizer Constantijn hervormde ook deze kalender (321 n.Chr.). Hij introduceerde de week van 7 dagen met de zondag als heilige dag. Maar vooral legde hij Kerstmis en Pasen vast. Vanaf dan werd de opzet van de kalender door de Christelijke Kerk bepaald. Het feit dat iedere dag de naam kreeg van een planeet hielp bij het succes en de acceptatie van deze nieuwe kalender onder het Romeinse volk. De verdeling van de dag in 24 uur werd overgenomen van de Mesopotamiërs. En ook kreeg ieder uur een planeet toegewezen (planeet-uur in de traditionele astrologie).
Op het Concilie van Nicea in 325 n.Chr. werden een aantal afspraken gemaakt waaronder de methode waarop de datum van Pasen berekend moest worden. De lente-equinox moest daarbij als vast punt worden beschouwd.
De Islamitische kalender
De Islamitische kalender begint in 622 n.Chr bij uittocht van de profeet Mohammed uit Mekka naar Medina. Het moslimjaar bestaat uit 12 maanden en is verdeeld in weken. De maancyclus beslaat 30 jaar en bestaat uit 19 jaar van 354 dagen en 11 jaar van 355 dagen. Van het ene jaar naar het andere verschuift het begin van het jaar tussen de 10 à 12 dagen in relatie tot de seizoenen. De Moslims laten hun maanden starten met de verschijning van de eerste sikkel. Daarom beginnen hun dagen en hun feesten met de avond.
Hoewel de Gregoriaanse kalender nu de officiële kalender is, worden andere kalenders nog steeds gebruikt, bijvoorbeeld voor religieuze zaken. De meest bekende zijn de Islamitische en de Joodse kalender, en ook de Ethiopische, de Persische, de Balinese, etc.
- over de Islamitische kalender
De Gregoriaanse kalender
Maar aan het einde van de Middeleeuwen gaf de Juliaanse kalender al een verschil aan van zo'n 12 dagen met de seizoenen. In 1582 besloot Paus Gregorius de kalender te hervormen. Dat deed hij vrij kordaat door 10 dagen weg te laten. Deze hervorming werd natuurlijk niet overal in Europa overgenomen. Met name de protestantse landen weigerden deze katholieke kalender te gebruiken. Daarom waren er 2 kalenders in omloop: de Oude Stijl (OS) en de Gregoriaanse kalender, ofwel Nieuwe Stijl (NS). Overigens is dit nog steeds zo: de orthodoxe kerken gebruiken de OS kalender.
Hoewel de Gregoriaanse kalender nu de officiële kalender is, worden andere kalenders nog steeds gebruikt, bijvoorbeeld voor religieuze zaken. De meest bekende zijn de Islamitische en de Joodse kalender, en ook de Ethiopische, de Persische, de Balinese, etc.
- over de Gregoriaanse kalender
De Maya kalender
De Maya's hadden een zeer diepgaande kennis van de astronomie. Een voorbeeld hiervan is te vinden in de ‘Venus-kalender' welke 584 dagen telt. Aan het einde van deze periode staat Venus weer op dezelfde plaats ten opzichte van de Zon. Dat gebeurt steeds in een ander seizoen gezien het aardse jaar 365 dagen telt. De Maya's ontdekten dat 5 (synodische) omlopen van Venus gelijk waren aan 8 aardse jaren: 5 x 584 = 8 x 365 = 2920 dagen.
De Maya's bleken veel waarde te hechten aan zulke ineengrijpende getallenreeksen. Hun kalenders zijn ingewikkeld en bestaan uit drie verschillende cycli of kalenders (waaronder de Tzolkin - zie plaatje hierboven). Twee daarvan zijn zodanig met elkaar verweven dat zij elk 52 jaar weer samenvallen. De derde kalender wordt vooral gebruikt om een langere tijdsperiode aan te geven. Een grote cyclus beslaat 5130 jaar. Volgens hun kalender begon de huidige grote cyclus in het jaar 3114 v.Chr.. en eindigde op 21 december 2012.
De Maya's geloofden dat het universum en ons zonnestelsel om Alcyone, de centrale zon van de Pleïaden, heen draait in 26 000 jaar. Het is onbekend hoe ze aan hun berekeningen en kennis kwamen.
Tijdmeting in onze tijd
De tijd wordt tegenwoordig niet meer gebaseerd op de bewegingen van de zon en de maan maar op de massa van het element Cesium. Dit element wordt bewaard in building 78 in de US-Naval Observatory in Washington DC.
Onze tijd wordt daarom ook ‘atomic-time' genoemd. De Universele Tijd (Greenwich Time of gmt) wordt sinds 1972 gemeten op de pulsaties van Cesium. Zoals we weten straalt en absorbeert een stuk materie een zeker deel van energie uit. Sommige elementen pulseren en Cesium pulseert zeer regelmatig. Daarom is Cesium zeer geschikt om de tijd te meten. Maar de aarde tolt en draait en de oscillaties van Cesium zijn te regelmatig, daarom moet deze atomische tijd geregeld bijgesteld worden. Bijna ieder jaar wordt er een aantal seconden bij opgeteld.
Kalenders converteren
Gregoriaans, Juliaans, Maya, Persisch, Indiaas, Joods, Bahaji, Islamitisch.
© Beatrice Boucher, Diplom. Faculty of Astrol. Studies England
updated 2022
images credit: atomic-time